وحید شعبانی

قواعد ابتدایی ترانه

(برای دوستانی که تقاضای نقد ترانه هاشونو دارن، این مطلب رو میذارم. اگه با قواعد ابتدایی ترانه آشنا باشن، بعدش میشه درباره مسائل مهمتر نوشته هاشون هم حرف زد)

تمام اونچه که درباره ترانه به شما میگم به معنی محدود کردن امکانات زبانی شما برای سرودن نیست.
بلکه میخوام بگم گفته هام به منزله ی امکانات تازه ای هستند که شما در صورت پسندیدنشون میتونین به کار بگیرید.
اولا بخاطر داشته باشیم که هنوز هیچ تعریف قطعی و یگانه ای از ترانه عرضه نشده. پس میشه گفت ترانه مثل داستانیه که هنوز به آخر نرسیده. هنوز هم میشه در ترانه خلاق و نوگرا بود.
من ترانه های شما رو با دقت خوندم و به حسام جان گفتم که سراینده ی این ترانه ها هفده یا هجده ساله هست.البته من غیبگو نیستم و فقط به خاطر نوع زبان به کار گرفته شده در ترانه ها تونستم سن ترانه سرا رو حدس بزنم.
این یه موضوع خیلی ساده هست که هر کسی در هر موقعیتی که باشه زبان خاص خودشو داره. زبان هم مثل اثر انگشت منحصر به فرده. براتون عجیب نباشه اگه بگم که دانشمندان زبان شناس میتونن از روی خوندن متنی که شما از خودتون مینویسین هویت شما رو تعیین کنن.

درباره ی خود ترانه ها باید بگم که شما باید با وزن، قافیه و ردیف در شعر آشنا بشین.
این سه عامل، در آغاز،فیزیک و بدنه ی ترانه ی شما رو تشکیل میدن.
لطفا هر سه تاشو بشناسین.

وزن:
همونجور که از اسمش بر میآد آدمو یاد ترازو میندازه. معنیش اینه که سروده ی شما باید موزون باشه تا وقتی میخونیمش خوشاهنگ به نظر برسه.

هر بیت از ترانه های شما از چهار قطعه ی هشت هجایی تشکیل شده. هجا تقریبا همون واحدیه که در دبستان به نام « بخش » میشناختیم.

بابا آب داد.

چن بخشه؟

چهار بخشه.

با     با     آب     داد

به همین ترتیب میشه هجاهای یه شعر یا ترانه رو شمرد.

مَ     گِه     می     شِه     تو     نَ     با     شی               لَ     با     یِ     مَن     باز    بِ     خَن     دِه

مگه میشه تو نباشی                                                لبای من باز بخنده؟

این یه مصرع بود که از دو قطعه ی هشت هجایی به وجود اومده بود.

ترانه ها میتونن وزنهای مختلف و آزادتری هم داشته باشن.

این بیت از ترانه ی زبیای سوء تفاهمِ شادمهر از هشت قطعه ی شش هجایی تشکیل شده:

اَز     اَ     وَ     لین     جُم     لت                    فَه     می     دِه     بو     دَم     زود

از اولین جملت                                           فهمیده بودم زود

عِش     قا     یِ     قَب     لَز     تو                سو    ءِ     تَ    فا    هُم     بود

عشقای قبل از تو                                       سوء تفاهم بود

البته وزن ترانه های شما بهتر از ردیفها و قافیه هاتونه.

با اینحال گاهی وزنتونو کاملا گم میکنین.

پس بمون کنار من     تا با تو عاشقی کنم

این بیت در اون ترانه نمونه ی همین گُم شدن وزنه. در اون ترانه مصرعها رو با قطعه های هفت هجایی شروع کردین که اتفاقا خیلی خوشاهنگ بود:

تو     وُ     جو     دِ ت     مُع     جِ     زَس               وَق     تی     اَز     حِ     سَم     بِ     گی

تو وجودت معجزس                                            وقتی از حسم بگی

اما در بیت آخر وزنتون به هم ریخت.بشمرین:

پَس      بِ     مون     کِ     نا     رِ     مَن               تا     با     تو     عا     شِ     قی     کُ     نَم
1         2       3       4    5     6      7                1     2    3       4      5      6      7      8

پس بمون کنار من                                              تا با تو عاشقی کنم

فعلا اگه فقط همینو درباره ی وزن درک کنین گام بلندی برداشتین.

اما ردیف و قافیه.
خیلی ساده هست که انتهای همه ی قطعه ها یا مصرعها یا بیتها با هم هماهنگ باشن.
این هماهنگی یا با قافیه به دست میآد یا با ردیف.

اول ردیفو بشناسیم.

وقتی تو پیش منی          من به بودن          قانعم
حتی از رفتن بگی           من به رفتن          قانعم

در این بیت عبارت « قانعم » دو بار در انتهای هر مصرع تکرار شده. این ردیفه.

وقتی ازم دور میشی تو         صدام به آسمون                میره
دست به دُعا میشم و باز        قلبم میگه که اون              میره

در اینجا عبارت « میره » نقش ردیفو بازی میکنه.

در واقع هر وقت در انتهای دو مصرع یه عبارت دقیقا تکرار شد، اون ردیفه.

مثل این بیت زیبا از ترانه ی گریه ی احسان:

گریه نمیکنم نگو که سنگم     گریه غرورمو به هم           میزنه
مرد برای هضم دلتنگیاش      گریه نمیکنه قدم                میزنه

اما قافیه.
در همین بیتها قافیه ها رو بشناسیم.

وقتی تو پیش منی          من به بو          دَن          قانعم
حتی از رفتن بگی           من به رَف        تَن          قانعم

« دن » با « تن » هم قافیه هست.

وقتی ازم دور میشی تو         صدام به آسِ          مون                 میره
دست به دُعا میشم و باز        قلبم میگه که          اون                 میره

« مون » با « اون » هم قافیه هست.

گریه نمیکنم نگو که سنگم     گریه غرورمو به           هَم                میزنه
مرد برای هضم دلتنگیاش      گریه نمیکنه قَ              دَم                میزنه

« هم » با « دم » هم قافیه هست.

امیدوارم به حسام نگین که اینا رو خودم می دونستم.
در خیلی از بیتها ردیف و قافیه ی درستی ندارین.

ترانه هام غزل میشن          با خال سرخِ      لب      تو
نقاشی هام جون میگیرن     با حس نابِ      اسم       تو

می بینیم که قافیه ندارین.کلمه ی « لب » با کلماتی مثل « تب » و «شب» می تونه هم قافیه بشه.

ببینین در این ترانه از سیاوش،سُراینده چطور قافیه ها رو چیده:
بدون اینو که دل من          شده جادو به             طلسم           اِت
یکی موند این ورِ دنیا        که تو یادش مونده      اسم            اِت

شاید اگه شاهین نجفی این بیت رو می نوشت اینجوری میشد:

ترانه هام غزل میشن          با خال سُرخِ لبِ تو
نوشته هام جون میگیرن     با اسم لامذهبِ تو

البته فقط یه شوخیه.اما میشه بین « لب » و « هب » قافیه رو به وضوح دید.

اگه یه نگاه ساده به این ترانه هاتون بندازین می بینین که درباره ی قافیه خیلی ضعیف بودین.

موسیقی عشق تو رو          رو کاغذم           حک           میکنم
برای داشتن دلت                به دنیا هم          پشت          میکنم


« حک » با « پشت » هیچگونه هماهنگی از نظر قافیه نداره.

شاید باید می نوشتین:

موسیقی عشق تو رو             رو کاغذم               حک           میکنم
بدون آهنگ صدات                به هر صدا             شک           میکنم

البته این فقط یه مثاله.

بدون در نظر گرفتن قافیه خلق ترانه های زیبا ممکن نیست.
همه ی ترانه سراهای موفق از قافیه به بهترین شکل استفاده میکنن.
ترانه ی تقدیر شادمهر رو خانم مونا برزویی نوشته:

پیدات کنم حتی اگه            پروازمو          پرپر          کنی
محکم بگیرم دستتو          احساسمو         باور          کنی

ببینین بین عبارات « پرپر » و « باور » چه هارمونی زیبایی به وجود اومده.

زیباتر وقتی میشه که می بینیم بین عبارتهای قبلی هم قافیه هست.

« پروازمو » و « احساسمو ».

مطمئنا ترانه های شما هم میتونه نمونه های زیبایی از رعایت قافیه وجود داشته باشه که هر کس از خوندنشون لذت ببره. مثل این بیت:
 
بودنت برای حسم             مثل تعبیر یه           رویا          ست
یهو دیدی مهره چرخید      فال امروز تو          اینجا          ست

به هر حال همونطور که به حسام جان گفتم، حس میکنم برای نوشتن ترانه های خوب مستعد هستین.
حستون خوبه و عبارتها و ترکیبهای خوبی خلق میکنین. اگه دوس دارین باید برای استعدادتون وقت بذارین تا پرورش پیدا کنه. وگرنه فقط یه استعداد خالی می مونه.
ترانه های خوب بخونین و ترانه های خوب بشنوین.
عضو آکادمی اینترنتی ترانه بشین.
و در جلسه های ترانه ی انجمن ترانه ی شهرتون شرکت کنین.
در ضمن همه ی نوشته هاتونو توی یه دفتر مرتب بنویسین.

امیدوارم یه روزی ترانه های قشنگی بنویسین که خواننده های محبوبتون اونا رو بخونن.


وحید شعبانی